Μαθαίνουμε καλύτερα παίζοντας; Το gamification ως εργαλείο στην online εκπαίδευση

Η εκπαιδευτική πραγματικότητα του 21ου αιώνα βρίσκεται σε διαρκή μετάβαση, με τη σύγχρονη και ασύγχρονη εκπαίδευση να μεταμορφώνουν ριζικά τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τη μάθηση. Στο πλαίσιο αυτό, η έννοια του gamification, δηλαδή της ενσωμάτωσης στοιχείων παιχνιδιού σε μη παιγνιώδεις διαδικασίες, κερδίζει διαρκώς έδαφος, προκαλώντας συζητήσεις και ανακατατάξεις τόσο σε παιδαγωγικό όσο και σε τεχνολογικό επίπεδο.

Η χρήση του παιχνιδιού ως εργαλείο μάθησης δεν αποτελεί καινοτομία. Από την εποχή του Πλάτωνα μέχρι τις θεωρίες του Piaget και του Vygotsky, η σημασία του παιχνιδιού στην ανάπτυξη των γνωστικών και κοινωνικών δεξιοτήτων έχει αναγνωριστεί ως κεντρική. Εκείνο που αλλάζει σήμερα είναι το ψηφιακό περιβάλλον, το οποίο επιτρέπει τη συστηματική ενσωμάτωση μηχανισμών παιχνιδιού στην εκπαιδευτική διαδικασία, ιδιαίτερα στα online μαθήματα.

Η θεωρητική βάση του gamification στην εκπαιδευτική ψυχολογία

Η ελκυστικότητα του gamification δεν είναι απλώς τεχνολογική. Εδράζεται σε ισχυρές θεωρίες μάθησης, όπως η θεωρία της αυτοκαθοδηγούμενης μάθησης του Deci και Ryan, σύμφωνα με την οποία η εσωτερική παρακίνηση του μαθητή ενισχύεται όταν ικανοποιούνται βασικές ψυχολογικές ανάγκες: αυτονομία, επάρκεια και σύνδεση. Το gamification, μέσω στοιχείων όπως η επίτευξη στόχων, τα επίπεδα προόδου και οι επιβραβεύσεις, απευθύνεται ακριβώς σε αυτές τις ανάγκες, προάγοντας μια πιο ενεργή και συμμετοχική στάση του εκπαιδευομένου.

Ακόμη, η χρήση παιχνιδιών σχετίζεται στενά με την ενσώματη μάθηση και τη διαδραστικότητα, που αποτελούν βασικούς πυλώνες της εμπειρικής παιδαγωγικής. Μέσα από το παιχνίδι, οι εκπαιδευόμενοι δεν παραμένουν παθητικοί δέκτες, αλλά γίνονται φορείς δράσης, πειραματισμού και ανατροφοδότησης, διαδικασία που ενισχύει τη συγκράτηση και κατανόηση της γνώσης.

Πρακτικές εφαρμογές του gamification στην online εκπαίδευση

Σε περιβάλλοντα ασύγχρονης μάθησης, όπως πλατφόρμες τύπου Moodle ή Canvas, η ενσωμάτωση στοιχείων παιχνιδιού συχνά περιλαμβάνει εικονικά σήματα διάκρισης, βαθμολογικές κατατάξεις (leaderboards), συστήματα πόντων και badges που απονέμονται για την ολοκλήρωση συγκεκριμένων δραστηριοτήτων. Αυτά τα εργαλεία μπορούν να λειτουργήσουν ενισχυτικά, ιδίως για ενήλικες εκπαιδευόμενους που αναζητούν απτή αναγνώριση της προσπάθειάς τους ή έχουν ανάγκη από κίνητρα δέσμευσης.

Στη σύγχρονη εκπαίδευση, ιδιαίτερα όταν αξιοποιούνται εργαλεία όπως το Kahoot, το Quizizz ή το Classcraft, η έννοια του διαδραστικού παιχνιδιού εντάσσεται οργανικά στη μαθησιακή διαδικασία. Οι δραστηριότητες αυτές επιτρέπουν σε πραγματικό χρόνο την ενεργή συμμετοχή, την ανατροφοδότηση και, σε αρκετές περιπτώσεις, την ομαδική συνεργασία. Δεν είναι τυχαίο ότι σε σχολικές τάξεις όπου χρησιμοποιούνται τέτοια εργαλεία, παρατηρείται αυξημένη εμπλοκή των μαθητών και βελτίωση της κατανόησης, ιδίως σε γνωστικά αντικείμενα που θεωρούνται δύσκολα ή «αντιπαθητικά», όπως τα μαθηματικά ή η φυσική.

Επιπλέον, στο πεδίο της επαγγελματικής κατάρτισης ή της εκπαίδευσης ενηλίκων, το gamification αποκτά άλλη διάσταση: προσομοιώσεις, σενάρια επίλυσης προβλημάτων, αλλά και εικονικά escape rooms χρησιμοποιούνται όλο και πιο συχνά για την ενίσχυση της κριτικής σκέψης και της λήψης αποφάσεων. Αυτές οι μορφές παιχνιδοποίησης, όταν σχεδιάζονται προσεκτικά, επιτρέπουν την αναπαράσταση σύνθετων εργασιακών συνθηκών με παιγνιώδη τρόπο, καθιστώντας τη μάθηση πιο βιωματική και αποτελεσματική.

Οι προκλήσεις και τα όρια του gamification στην εκπαιδευτική πράξη

Παρά τα πολλαπλά πλεονεκτήματα, η υιοθέτηση του gamification δεν είναι απαλλαγμένη από δυσκολίες. Ένα βασικό ζήτημα αφορά τη διαφοροποίηση ανάμεσα στο παιχνίδι ως μέσο και στο παιχνίδι ως αυτοσκοπό. Όταν τα στοιχεία παιχνιδιού ενσωματώνονται χωρίς παιδαγωγική πρόθεση ή χωρίς σύνδεση με τους μαθησιακούς στόχους, κινδυνεύουν να λειτουργήσουν αποπροσανατολιστικά, ενισχύοντας την επιφανειακή μάθηση ή ακόμη και δημιουργώντας πίεση στους εκπαιδευόμενους. Ο Kapp (2012), ένας από τους σημαντικότερους θεωρητικούς του gamification στην εκπαίδευση, τονίζει την ανάγκη για σχεδιασμό που να εξυπηρετεί την ουσία της μάθησης, όχι απλώς τη διασκέδαση.

Ακόμη, δεν πρέπει να παραγνωρίζουμε τις ανισότητες που προκύπτουν από την τεχνολογική πρόσβαση και τον ψηφιακό γραμματισμό. Η επιτυχής εφαρμογή του gamification προϋποθέτει ένα ελάχιστο επίπεδο εξοικείωσης με τα ψηφιακά εργαλεία, κάτι που δεν είναι δεδομένο, ιδιαίτερα στον ελληνικό εκπαιδευτικό χώρο, όπου υπάρχουν σημαντικές αποκλίσεις μεταξύ σχολικών μονάδων και μορφωτικών πλαισίων.

Η προοπτική για την ελληνική εκπαίδευση

Το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα έχει αρχίσει να ενσωματώνει σταδιακά πρακτικές παιχνιδοποίησης, ιδιαίτερα μέσα από ευρωπαϊκά προγράμματα Erasmus+ και καινοτόμα έργα, όπως το eTwinning. Παράλληλα, η εξ αποστάσεως εκπαίδευση που εφαρμόστηκε μαζικά την περίοδο της πανδημίας ανέδειξε την ανάγκη για ενεργοποίηση των μαθητών μέσα από εναλλακτικές μεθόδους, μεταξύ των οποίων και το gamification. Ωστόσο, η βιώσιμη ενσωμάτωσή του απαιτεί συστηματική επιμόρφωση των εκπαιδευτικών, τεχνική υποστήριξη και, κυρίως, αναγνώριση του παιδαγωγικού του πλαισίου.

Η αξιοποίηση του παιχνιδιού στην εκπαίδευση δεν είναι απλώς μια τεχνική μόδα, αλλά μια ουσιαστική πρόταση για μια πιο βιωματική, ελκυστική και αποτελεσματική μαθησιακή εμπειρία. Όπως δείχνουν μελέτες (Gee, 2003), τα καλά σχεδιασμένα εκπαιδευτικά παιχνίδια έχουν τη δύναμη να κινητοποιήσουν, να προσαρμόσουν τη διδασκαλία στις ανάγκες του μαθητή και να καλλιεργήσουν δεξιότητες του 21ου αιώνα, όπως η συνεργασία, η επίλυση προβλημάτων και η προσαρμοστικότητα.

Παιχνίδι με σκοπό ή σκοπός το παιχνίδι;

Το ερώτημα που τίθεται, τελικά, δεν είναι αν πρέπει να χρησιμοποιήσουμε το gamification στην εκπαίδευση, αλλά πώς και με ποιον σκοπό. Το παιχνίδι μπορεί να γίνει ένα εξαιρετικά ισχυρό εργαλείο μάθησης, υπό την προϋπόθεση ότι χρησιμοποιείται με κριτική σκέψη και παιδαγωγική στόχευση. Αν θέλουμε να καλλιεργήσουμε εκπαιδευτικά περιβάλλοντα που δεν απλώς ενημερώνουν αλλά και εμπνέουν, ίσως χρειάζεται να ξαναδούμε τον ρόλο του παιχνιδιού όχι ως «προσθήκη» στην εκπαίδευση, αλλά ως οργανικό της στοιχείο.